مدرک گرایی، بی هویتی دانشگاه و آمارسازی برای رشد علمی کشور - فروشگاه تکنولوژی

به گزارش خبرنگاران، علی رغم افزایش تعداد مقالات و نرخ رشد بروندادهای علمی کشور در سال های اخیر، چه در سطح ملی و چه در سطح بین المللی، بسیاری از پژوهش ها بیان گر این است که هنوز از نظر کیفیت و اثرگذاری علمی شرایط مطلوبی نداریم.

پژوهش های متعددی که به بررسی شاخص های نوآوری و جایگاه ایران پرداخته اند، اذعان دارند که به نسبت تعداد بروندادهای علمی، کشور ما در مقایسه با کشورهای منطقه، علی رغم ارتقای رتبه در سال های اخیر، هنوز به جایگاه مطلوب خود نرسیده است.

اگرچه آمارهای پایگاه استنادی علوم دنیا اسلام حاکی از این است که در سه سال متوالی (1397 تا 1399) ایران رتبه اول کشورهای اسلامی را به لحاظ کمی در بروندادهای علمی داشته است؛ اما جایگاه کشورها به لحاظ شاخص اقتصاد دانایی حاکی از آن است که کشور ایران در بین کشورهای دنیا، جایگاه 93 و در بین 25 کشور جنوب غرب آسیا، رتبه 13 را دارد.

فرم گرایی علمی و توجه به ظواهر پژوهش

همچنین عدم مشاهده اثر اجتماعی و مالی پژوهش های اجرا شده در کشور در رفاه حال جامعه حاکی از تولید صرف مقاله بدون توجه به مسئله محور و کاربردی بودن آن، گسست ارتباط دانشگاه و صنعت، نبود ارتباط ارگانیک بین جامعه و دانشگاه و عدم احساس مسئولیت اجتماعی، نشان دهنده این است که فضای دانشگاهی ایران در پدیده ای تحت عنوان فرم گرایی علمی گرفتار شده است.

فرم گرایی علمی در پایین ترین سطح، به شیوه نمادین در ارائه اطلاعات گفته می شود و در بالاترین سطح شامل در نظر گرفتن بدیهیات است. در نظام آکادمیک فرم گرا، به جای این که محتوا یا صداقت در جمع آوری داده ها و صداقت در نگارش گزارش های علمی اهمیت پیدا کند، نحوه شکل خلق دانش اهمیت پیدا می کند.

همچنین افراد بیشتر به چارچوب های ظاهری انجام پژوهش و گزارش نویسی توجه می کنند تا به این که آیا پژوهش دارای مسئله مشخصی است؟ و آیا محتوای آن به حل مسئله توجه داشته؟ و یا تنها برای بهره مندی از ارائه آن به نظام دانشگاهی تنظیم شده است؟

پدیده فرم گرایی علاوه بر نظام دانشگاهی در رفتارهای اجتماعی و سایر عرصه های زندگی افراد نیز نمود پیدا کرده است و چنانچه این مسئله حل نشود، تبعات جبران ناپذیری بر بدنه آموزش عالی کشور و به تبع آن به جامعه وارد خواهد شد. همچنین روزبه روز از کیفیت تولیدات علمی کاسته می شود و از رشد و توسعه علم و فناوری دور خواهیم شد که می تواند جایگاه ایران در اقتصاد دانش و به تبع آن رشد مالی و توسعه پایدار جامعه را نیز تحت تاثیر خود قرار دهد.

باتوجه به همین مسائل، پژوهشگران با انجام یک مطالعه، عوامل مرتبط با ظهور پدیده فرم گرایی علمی در نظام دانشگاهی ایران و راه های برون رفت از آن را مورد بررسی قرار دادند.

در این مطالعه که با روش کیفی انجام شد، پژوهشگران با 13 نفر از صاحب نظران و سیاست گذاران دانشگاهی به عنوان متخصصان این حوزه، مصاحبه انجام دادند. مصاحبه با سیاست گذاران دانشگاهی نشان داد که پدیده فرم گرایی علمی با عوامل مالی، اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و نهادی مرتبط است.

نقش سیاست های اقتصاد غلط در مسائل پژوهش

عوامل مالی به سیاست های مالی غلطی گفته می شود که منجر به عدم پیشرفت و عدم توسعه پایدار مالی در کشور و متعاقب آن ایجاد مشارکت معیشتی و مالی و تأثیرات سوء بر بروندادهای علمی در جامعه دانشگاهی شده است.

پژوهشگران این مطالعه معتقدند که ابهام در سیاست گذاری های مالی، نقصان حمایت گری مالی و مالی، مزایای مالی کمی زدگی آیین نامه های تشویقی، از جمله عوامل مالی مرتبط با فرم گرایی علمی است.

شرکت کنندگان در پژوهش بر این باورند که اقتصاد دولتی و غیررقابتی، فقدان عقلانیت پایدار مالی، عدم استقلال مالی طبقات اجتماعی، عدم ارتباط با صنعت و غیرکاربردی بودن علم در صنعت و جامعه، از عوامل مالی مهم در ظهور پدیده فرم گرایی علمی در نظام دانشگاهی کشور محسوب می شود.

همچنین تضاد بین نظام دستمزد، عرضه و تقاضا، حمایت های ناکافی و کم مالی از پژوهش ها و مشارکت معیشتی و مالی جامعه دانشگاهی و همچنین وجود محرک های مالی و مالی و جوایز مالی و آیین نامه های تشویقی که به مقالات تعلق می گیرد، در ایجاد فرم گرایی علمی مؤثر است.

نقش مدرک گرایی و خالی شدن دانشگاه ها از نخبگان علمی

در این مطالعه عنوان شد که عوامل اجتماعی مانند کسب معروفیت اجتماعی و توده ای شدن دانشگاه ها از جمله عوامل مؤثر در بروز این پدیده هستند. شرکت کنندگان در این مطالعه معتقدند که مدرک گرایی و روی آوردن به دانشگاه برای کسب مدرک، شغل مناسب، حیثیت اجتماعی، می تواند منجر به ظهور پدیده فرم گرایی علمی شود. همچنین خالی شدن دانشگاه ها از نخبگان علمی و فقدان جایگاه و قدرت پیشگامی دانشگاه در جامعه، از دیگر عوامل اجتماعی فرم گرایی علمی است.

یکی دیگر از عواملی که در این مطالعه به عنوان عامل مؤثر در پدیده فرم گرایی مطرح شد؛ عوامل فرهنگی بود. عوامل فرهنگی، به مجموعه خرده فرهنگ های غلط رایج در بین جامعه دانشگاهی گفته می شود که مانعی برای دستیابی به رسالت اصلی دانشگاه ها است. از دیدگاه شرکت کنندگان در این پژوهش، کپی کاری، موازی کاری، تقلب، لابی گری در چاپ مقالات، عدم تعهد و تدین، راحت طلبی، ظاهرگرایی در پژوهش و نگاه کاسب کارانه به پژوهش، عوامل فرهنگی ظهور پدیده فرم گرایی علمی در نظام دانشگاهی ایران محسوب می شوند.

نگاه سیاسی و آمارسازی برای جایگاه علمی کشور

در این مطالعه عنوان شده است که عوامل سیاسی مانند حاکمیت نگاه سیاسی نسبت به مسائل پژوهشی و دستیابی به چشم انداز ترسیم شده در اسناد بالادستی در ایجاد فرم گرایی مؤثر هستند. برخوردهای سیاسی با مسائل پژوهش، تعیین اولویت پژوهش از سوی جناح های سیاسی خاص برای دانشگاه، پاسخگویی دانشگاه به افراد با نفوذ سیاسی، مداخلات سیاسی در آزادی عمل دانشگاه ها و جلوگیری از استقلال عمل و علم دانشگاه ها به منظور رسیدن به مقاصد سیاسی و شرط دارا بودن مدارک تحصیلی بالا برای ورود به عرصه سیاست ازجمله عوامل سیاسی ظهور پدیده فرم گرایی علمی هستند که شرکت کنندگان پژوهش به آن ها اشاره داشتند.

همچنین آمارسازی با جهت نشان دادن جایگاه علمی کشور، رسیدن به چشم انداز ایران 1400، رسانه ای کردن تولیدات کمی دولت ها و عدم نظارت روی سیاست گذاری های فرادستی، از عوامل سیاسی ظهور پدیده فرم گرایی علمی قلمداد می شود.

نقش بی هویتی دانشگاه و قوانین و مقررات سخت گیرانه

در این مطالعه عنوان شد که عوامل نهادی نیز در ایجاد این پدیده مؤثر است. عوامل نهادی، به مجموعه خط مشی های مرئی و نامرئی و ناصواب تأثیرگذار که از سوی مراجع بالادستی همچون وزارت علوم بر ساختار و فعالیت های دانشگاه ها تحمیل می شود، اشاره دارد. این عوامل شامل مسائل ساختاری شرکت کنندگان در پژوهش، بی هویتی دانشگاه و فقدان نظام جامع پژوهش در کشور است.

شرکت کنندگان در پژوهش بر این باورند که قوانین و مقررات سخت گیرانه آموزشی و پژوهشی، الزام اجرای آئین نامه های بالادستی، فقدان تعهد مدیران نسبت به مدیریت امور، اختلاط متولیان اداره دانشگاه و عدم نظارت مدیران بر امور، فقدان نظارت و قاطعیت برخورد با بداخلاقی های پژوهشی می تواند منجر به ظهور پدیده فرم گرایی علمی شود.

همچنین شرکت کنندگان در پژوهش بر این باورند که توده ای شدن دانشگاه ها، حاکمیت هدف کسب درآمد و رقابت کاذب، اولویت افزایش کمی مقالات جهت ارتقاء، روی آوردن جامعه دانشگاهی به کمی گرایی در تولیدات علمی و مدرک فروشی نقش بسزایی در ظهور پدیده فرم گرایی علمی دارند.

از دیدگاه شرکت کنندگان در پژوهش، عواملی از جمله نبود نظام جامع پژوهش و فقدان اجتماعات علمی جهت ارزیابی یکدیگر و عدم پاسخگویی دانشگاه در برابر نیازهای جامعه، به عنوان عوامل نهادی تأثیرگذار دیگر در ظهور پدیده فرم گرایی علمی در نظام دانشگاهی کشور محسوب می شوند.

در این مطالعه راهکارهایی برای بهبود شرایط فرم گرایی علمی در کشور عنوان شده است. ایجاد اقتصاد رقابتی در کشور، تقویت ارتباط دانشگاه با صنعت، تحول فرهنگی در دانشگاه، بازتعریف هویت دانشگاه، بازنگری در سیاست گذاری علمی کشور، بازنگری نظام جامع پژوهش در کشور و اعطای آزادی و استقلال عمل به دانشگاه از جمله راهکارهای بود که در این مطالعه مطرح شدند.

به گفته پژوهشگران این مطالعه؛ نظام دانشگاهی کشور از جنبه های مختلفی در رنج است که یکی از جنبه های مناقشه برانگیز آن، نظام پژوهشی است که در سال های اخیر از چشم اندازای مختلف مورد بحث و انتقاد قرار گرفته است.

فرم گرایی علمی و ایجاد روحیه پوپولیستی به جای بالندگی علمی

این محققان معتقدند که فرم گرایی علمی، منجر به رشد روحیه پوپولیستی و برندسازی شخصی به جای رشد و بالندگی علمی و شوق آموختن و آموزش دادن خواهد شد. رقابت ناسالم بین جامعه دانشگاهی اعم از استاد و دانشجو برای افزایش تعداد مقالات هر چند سطحی و فاقد هرگونه نوآوری و با لابی گری هایی در سطح داوری و تلاش برای افزایش تعداد استنادات از طریق خوداستنادی یا از طریق دوستان و همکاران باعث افول اخلاق پژوهش و تعهد علمی در جامعه دانشگاهی خواهد شد.

این شکل از فرم گرایی با نام رشد علمی صرفاً به افراد محدود نمی شود، بلکه تلاش نشریات علمی برای کسب نمایه های بین المللی و در ادامه کسب ضریب تأثیر بالاتر نیز صورت دیگری از این فرم گرایی است که باعث شده تا بسیاری از نشریات پذیرش مقالات را منوط به استناد مقالات آن مجله کرده که نمودی نیز از سوء رفتارهای علمی است که در نهایت با بررسی پایگاه های استنادی منجر به کاهش درجه علمی مجله خواهد شد.

در این مطالعه با اشاره به اصرار دانشگاه ها به کسب جایگاه در رتبه بندی های بین المللی عنوان شده است که رشد همه جانبه و ارتقای رتبه در هر یک از شاخص های رتبه بندی های دانشگاهی به خودی خود بد نیست، ولی متاسفانه کشورهای در حال توسعه همچون ایران، کسب جایگاه و رتبه در کوتاه ترین زمان ممکن را مبنا و هدف قرار داده اند و در واقع تعریف نادرست از شاخص ها را به کار بسته اند که می تواند مخرب باشد.

در انجام این تحقیق؛ مریم سادات قریشی خوراسگانی استادیار گروه مدیریت و برنامه ریزی آموزشی دانشگاه الزهرا، المیرا جنوی استادیار گروه ارزیابی سیاست ها و پایش علم، فناوری و نوآوری مرکز تحقیقات سیاست علمی کشور و محسن نظرزاده زارع استادیار گروه علوم تربیتی دانشگاه ملایر با یکدیگر مشارکت داشتند.

یافته های این مطالعه، تابستان 1400 به صورت مقاله علمی با عنوان تبیین پدیده فرم گرایی علمی در نظام دانشگاهی ایران: عوامل و راهکارها در فصل نامه سیاست علم و فناوری منتشر شده است.